MANDALAY

Yangonetik 500 km iparraldera dagoen hiria. Errepidez edo trenbidez 700 km baino gehiago daude.

1.250.000 biztanle inguruko populazioa du ofizialki, baina benetan 3.000.000 baino gehiago direla uste da; izan ere, alde batetik, erroldak zaharrak eta fidagarritasun gutxikoak dira, eta, bestetik, ilegalen, batez ere txinatarren, kopuru handia dago, gure gidari estimatuak azaldu zigunez.

Aipatu dudan bezala, Birmaniako hiriburua izan zen ingelesek Yangonera (Rangun) eroan zuten arte.

Aireportutik erdigunerako bidean, noranzko bakoitzean errei bikoitzeko errepide irregular eta zuzen batetik, lorategi bat izan zitekeenaren bidez bereizita, gidariak esan zigun aldaketa nabarituko genuela hiritarren garraio-metodoan: Yangonen motorrak erabiltzea ez zegoen baimenduta, baina handik aurrera hori izango zen mugitzeko modurik ohikoena, batez ere Mandalayn.

San Yu-ren arabera, hiri honetan milioi bat unitate baino gehiago daude, erroldatu bakoek eta inguruetan bizi direnek erabiltzen dituztenak barne. Gehienak Txinan eginak dira, merkeak (300 eta 350 € artekoak), zaratatsuak eta oso kutsatzaileak. Kalitate eskasa dutenez, ez dute gehiegi irauten.

Trafikoa ikaragarria da. Denak balio du eta mota guztietako ibilgailuak gurutzatzen dira etengabe, batez ere motorrak, aurrez aurre ere etor daitezkeenak. Kaleen bidegurutzeetan gertatzen dena erotzekoa da. Han, beste inon baino gehiago, handienak du pasatzeko abantaila, eta tamaina berekoen kasuan muturra sartzen duen lehenak. Hori guztia keinukaririk gabe eta klaxon-kontzertu baten erdian. Eta aldirietara irteten bazara, are okerrago; izan ere, gogora dezagun anabasa horrekin bat egiten dutela ezer errespetatzen ez duten idi-gurdiek.

Jakina, oinezkoentzat seinaleztatutako pasabide bakanek ez dute ezer askotarako balio, eta semaforoek erregulaturiko kale-elkargune bakanetan ia arriskutsuagoa da berdez gurutzatzea gorriz baino; izan ere, zirkulazio handiko bidegurutzeetan daudenez, inoiz errespetatzen ez dituzten gidariek arreta handiagoa jartzen diote beste ibilgailu batzuen etorrerari igarotzen ari den jendeari baino.

Trafiko-anabasa areagotu egin zen, beraz, deskribatzen gaitzak diren mugetaraino, telebistetako betelan-programetan ikusten diren bideo horiek oroitaraziz.

Hori guztia gutxi balitz bezala, dauden espaloiak oso kontserbazio-egoera txarrean daude, eta gainean aparkatutako motoz beteta.

Hiriaren erdian, ibilgailuen motorren errekuntza txarrak eragindako kutsadura izaten da nagusi. Horregatik, oinezko eta motoziklista asko maskara babesleekin ibiltzen dira.

Myanmarreko hiriek, Yangonek izan ezik, biztanle-kopuruarekiko hedadura handia hartzen dute, ez baitute eraikin garai askorik. Mandalay da horren adibide garbia.

Mandalay (I)

Goiz jaiki beharra zegoen Mandalayra eraman gintuen hegazkina hartzeko (07:00 – 08:25); helizedun motor biko aireontzia zen, hegazkin-konpainia bera bezain berria.

Oso hegaldi atseginaren ostean, hiri garrantzitsu hartako aireportura iritsi ginen.

                                 Hegazkin honetan sartu ginen

Ekipajeak hartzeko zinta gaizki erregulatuta zegoen, inondik ere. Maletak erdiko aldean zegoen arrapala batetik igotzen ziren azkarregi, eta, beraz, zintaren ertzera iristean, zegokion eraztun-ibilbidera sartu beharrean, jo eta aurrera irteten ziren tamaina txikienekoak, eta hori saihesten saiatzen ziren benetan blokeatzen zituen behargin batekin, berak jasotzen zuelarik ekipajearen kolpe edo talka. Gizagaixoa sarri-sarri ordezten zutela ikusi genuen.

Puntu horretan gertatu zen antolakuntzaren aldetik hutsegite bakarra. Pixka batean itxaron ostean San Yuk aitortu zigun taxiz joan beharko genuela hotelera, ez zelako garaiz iritsiko ‘van’ hitzartua. Baliteke gerora biziko genituen auto-ilara ikaragarri haietakoren batean harrapatuta geratu izatea.

                        Hoteleko gela

Hirian egin genuen lehenengo gauza Yadanarpon Dinasti hotelean gure geletara joatea izan zen; ondo kokatua zegoen, lorategi zainduekin bere sarrera aldean, eta bertan gela txukun samarrak egokitu zitzaizkigun, nahiz eta Yangonen suertatu zitzaizkigunak baino apalagoak izan.

Irakurriak genituen eltxoei buruzko ohartarazpenak: egunsentian agertzen ziren eta gero arratsaldeko azken ordura arte desagertu egiten ziren. Ez dut uste zerikusirik duenik egiten zuen beroak eta hori kontuan izanda tenperatura epelagoen sasoian izan ginela han.

Ilunabarrean, hoteleko langileek intsektizida-sprayz ihinztatu zituzten logelak. Maniobra hori Bagango hotelean ere errepikatuko zen. Guk ere eroan genuen, badaezpada, uxagarri elektriko bat.

Hotelean igaro genituen bi gauetan bertako teilatu-lauan afaldu genuen. Kalitate ona. Lehenengo afaria, San Yuk antolatu, hautatu eta aldez aurretik ordaindutakoa, eta bigarrena, argazkiek eragindako gure gurarien arabera, geuk kartatik aukeratutako jakiekin, gure gidariaren despisteagatik, eskaera egitea ahaztu zitzaiolako. Eta hari gogoraraztea guri ahaztu zitzaigulako.

Beraz, eltxoen aurkako ezelango babesik gabeko teilatu-lau batean afaldu genuen.

Lehenengo gauean ia bakarrik egon ginen. Bigarrenean, ordea, esparrua bete egin zen: libre zegoen azken mahaia hartu genuen. Bietan oso ondo zaindu gintuzten langile ugariek. Jaki nahiko landuak eta kalitate onargarrikoak, espezien zapore leuna nabarmenduz kasu honetan.

Bisita turistikoa Mahamuniko pagodatik hasi zen. Eseritako Budaren estatua bat dago bertan, Arakango kostaldetik datorrena; han Birmaniako armadak, orduan inbaditzailea zenak, “lapurtu” zuen duela 250en bat urte, barne-gerra ugarietako batean.

Arakan edo Rakain eskualdeak Myanmarreko ipar-mendebaldea hartzen du, eta haren iparraldeak Bangladeshekin egiten du muga.

XV. mendearen erdialdetik, Rohinyak bizi dira herrialdeko alde hartan. Gutxiengo etnia islamista da, zoritxarrez ezaguna egiten zaiguna Birmaniako estatu budistaren aldetik pairatzen duen jazarpenagatik. Beren eskualdea eta ohiturak eta sinesmenak utz ditzaten presionatuak, ondoko lurralde bengaliarreko biztanleek ere errefusatu egiten dituzte. Haien egoera, menderatzen dituen pobreziak larriagotua, penagarria da.

                      Myanmarreko lekurik sakratuenetako bat

Kondairak dioenez, Budaren irudi hau haren pertsonaren benetako erreprodukzioa da, zuzenean harengandik kopiatua eta bere baimenarekin egina, Siddhartha izenarekin argiztapena lortu aurretik. Arkeologoek II. mendean datatu dute, ahozko transmisioaren arabera maisua bizi eta 800en bat urte geroago.

Eskualdeko garrantzitsuena den Kaladan ibaiaren arro inguruan –Myanmarreko mendebaldeko kostaldearen iparraldean kokatua, egungo Bangladeshetik hurbil–, K. a. lehen milurtekoaren erdialdean Dhanyawadi izenez ezagutzen den hiri-estatua sortu zen, pali hizkuntzatik datorren izena da (Dhannavati  = “bihiak bedeinkatua”), eta nekazaritzak ekonomia-iturri nagusi gisa zuen garrantzia erakusten du horrek.  Badirudi Dhanyawadik merkataritza-harremanak zituela Indiako munduarekin eta Txinarekin, Bengalako badiara duen sarbideari esker.

Mito eta kondaira moduan jasota, Arakango kroniketan bildutako tokiko tradizioaren arabera, Buda Gautamak ikuskari bat izan zuen, zeinean Arakan budismoak argiztatutako lurralde bihurtzen baitzen, eta bizitoki zuen Indiatik eskualde hartara bidaiatu zuen “hegan” bere 500 ikasleekin (Rahandak) batera.

Behin bertan, Dhanyawadiko Candrasuriya (“Eguzkia eta Ilargia”) erregearen eta bere emazte Candramalaren bisita jaso zuen, baita gobernuarena eta gorteko beste kide batzuena ere, eta haiek budismora bihurtu zituen, aldi berean Arakanen pagoda asko eraikiko zirela profetizatuz.

Erregeak bere jauregian ostatu hartzera gonbidatu zuen Buda, bisitariaren irakaspenak zuzenean jaso ahal izateko. Budak onartu egin zuen eta zazpi egunez bere doktrina erakutsi zion.

Indiara itzultzeko unea iritsi zitzaionean, Candrasuriyak erregutu zion Budari bere buruaren erreplika bat egin zezala, bera kanpoan zen bitartean fededunek gurtu ahal izan zezaten. Budak onartu egin zuen, eta erregeak horretarako behar zen metala jaso eta lore eta oihal zuriz estalitako urrezko saski batzuetan uzteko agindu zuen. Saskiak elefante zuri baten gainean bidali zituzten Budaren aurrera.

Horrela sortu zen Sakyamuniren irudi bat, munduan dagoen Budaren benetako kopia bakartzat hartzen dena. Brontzez egina, Mahamuni izena hartuko zuen (literalki “Jakintsu Handia”) bere omenez.

Siddhartha bera oso pozik geratu zen irudiarekin, eta estatua sagaratu zuen, bere aura aldaraziz estatuara, “bizia” emanez. Erregeak estatua harribitxizko tronu batean jartzeko agindu zuen, eta inguruan monasterioak eraikitzeko.

Iturria:http://www.ub.edu/geocrit/b3w-894.htm

Erromes budistek badute tradizio bat, pagoda gehiagotan errepikatzen dena: estatua urre-xaflekin estaltzea. Horrek erabateko deformazioa eragiten du. Kasu honetan, itsatsitako urrearen pisua tona bat baino handiagoa da. Guk ere zuzenean geure ekarpena egin genuen.  San Yuk eman zizkigun urre-xaflak eta zelan aplikatu azaldu zigun. Ahal genuena egin genuen.

Gizonak bakarrik igo daitezke urre-xaflak jartzera, eskultura ukitzera edo Budaren ondoan otoitz egitera. Emakumeek bigarren planoan geratu behar dute, aldarearen oinean, lurrean eserita, oinak atzerantz dituztela. Lizun edo likitsak dira.

Toki hau Birmaniako 3 sakratuenetako bat dela diote, Urrezko Harkaitzarekin eta
Shwedagongo pagodarekin batera, eta irudia, berriz, herrialdeko sakratuena.

                                    Janariak kalterik ez diezagula egin

Inguruan brontzezko estatua batzuk daude, aipatutako Arakanen konkistan hartuak.

Nahiko higatuta daudela ikusten da; izan ere, denborak, gerrek eta lekualdaketek eragindako kalteez gain, zati bat ukituz gero, gure gorputzaren eremu baliokidea babesten dugulako ustea dago. Tradizio edo sineskeria hori ere bete genuen.

Neska gazte bat zegoen umetxo batekin, bere umea eta gerlari baten estatua laztantzen zituena. Une batean genitalen aldea edo sexu-organoak ukitu zituen. Hori, tradizioaren arabera, hazten zenean ugalkorra izan zedin eskatzeko egin zuen.

Joan aurretik han gertuko beste leku batetik igaro ginen, non urre-koloreko zazpi buda txikiz osatutako ilara bat ikusi genuen berriro, bat asteko egun bakoitzeko, tradizioak agintzen duen bezala, aurrean ur garbiko andel edo tanga txiki batekin. Berriro ere tokiko araua bete genuen, hots, ura urrezko burruntzali batekin hartu eta, bakoiti aldiz, jaiotze-egunaren arabera zegokigun irudia “ureztatzea”.

Bisita haren ostean, gaizki gogoratzen ez badut, turistentzako bi erakustaldi ikustera joan ginen, oro har, behar ez duzun zerbait neurri bako prezioan erostera bideratuta daudenak eta hain gutxi gustatzen zaizkidanak. Hain kultura desberdineko herrialdea izanik, ez genuen txintik esan, gauza berriak ikus genitzakeelako, eta, oro har, hala gertatu zen.

Hasteko, urre-xaflak egiteko tailer batean parte hartu genuen. Ez nuen inoiz zuzenean ikusia,

eta egia esan interesgarria izan zen. Joan ginen lehen tokia izanik, oroigarriren bat ere erosi genuen. Eta ohikoa denez, beste edozein lekutan baino garestiagoa izan zen.

Gogoan dut gero oroigarrien tailer-denda batera joan ginela. Mutil batzuk zurezko, ustez teka-zurezko, irudiak egiten ari ziren, eta neska batzuk tapizak egiten. Dendak gainezka egiten zuen, produktu larregi zegoelako erabateko nahaspilan metaturik. Aspergarria iruditu zitzaidan.  Irteeran monobolumena gure zain zegoen auzoan asfaltatu barik eta nahiko lokaztuta zegoen kale nagusian.

Errege-jauregiko sarrera

Oker ez banago, egun hartan autozerbitzuko jatetxe batean, Maria bainutan birberotutako SHAN janaria, jan genuen.

Shan herria bigarrena da Myanmarreko biztanlerian. Herrialdearen erdialdea eta iparraldea hartzen ditu, eta bere lurraldeak Txina hegoaldea, Thailandia eta Laos ditu mugakide, guztira 6.000.000 pertsona inguru direlarik.

Diktadura militarraren hamarkadetan, 2 armada errebelde aktibo izan zituzten, aginte ezberdinekin, eta liskar armatu ugari izan zituzten gobernuarenarekin.  Demokrazia hasi berrian su-etena mantendu dute.

Bere lurralde-eremuan Urrezko Hirukia dago, opio-ekoizpenean tamaina handieneko bigarren kokalekutzat hartzen dena, eta drogen kontrabandora bideratua, baina horretaz zehatzago hitz egingo dut eranskin batean amaieran.

Jatetxeko andrea saiatu zen oso jator eta atsegina izaten baina, logikoa denez, keinuka eta irribarrez baino ez ginen elkarrekin komunikatzen. Janaria ahazteko modukoa izango zatekeen, baldin eta kalitate txarrekoa eta sukaldaritza txarra izateaz gain, amaitzen zena, hau da, hain txarra ez zegoena, birjarri izan balute.

Salbuespen bakarra postre gisa eman zizkiguten gozokiak izan ziren: birmaniar txokolatea, beste egun batean artisau-eran zelan egiten den ikusi genuena.

             Errege-jauregia: teilatu oso landuak

Arratsaldean, berreraikitako Errege Jauregira joan ginen. XVIII. mendeko barruti harresitu handi bat da.

Bere historia laburrean arazo asko izan ditu. XIX. mendean, britainiarrek, hiria konkistatu eta ohiko errespetu-faltarekin jardun ostean, beren armadaren kuartel nagusi bihurtu zuten.

Erabat suntsitua izan zen 1945 inguruan, Birmania eta Japoniaren arteko borrokan, Bigarren Gerra Handiaren amaieran, eta, ondoren, berreraikia. Lorategiz eta harresi karratuz inguratuta dago, bi kilometroko aldeak dituelarik. Harresi hori da jatorrizko gauza bakarra. Zulo edo hobi handi bat du erantsita, eta bertan, arratsalde hartan bertan egin genuen ibilaldian egiaztatu ahal izan genuenez, musika-iturri handi bat, nahiko polita, jarri dute. Ez dute dirurik ganoraz jateko, baina erlijiorako eta alferrikakorako soberan dute.

Esan nuen neure artean: Myanmarren, gastatu behar denean, gastatu egiten da, horretarako da-eta herrialde aberatsa. Betiere pobrezia arintzeko ez bada, noski.

                  Hemen gordetzen dituzte oholtxoak Budaren irakaspenekin

Birmania, kolonia ingelesa Gerra Handiaren garaian, gudu garrantzitsuen gertaleku izan zen aliatuen eta japoniarren artean.

Lehenengoen alde Estatu Batuak, Erresuma Batua, Australia, Zeelanda Berria, Kanada, India eta Birmania ingelesa, Txina nazionalista, Nepal eta Kongo borrokatu ziren, eta Thailandia ere bai azken bi urteetan. Aurka Japonia, India eta Birmaniako armada nazionalistak egon ziren, baita Thailandia ere, gatazkaren lehen bi urteetan.

Nabarmendu behar da Japoniaren alde egin zuten birmaniar nazionalisten buruzagien artean Aung San jenerala zegoela, gero britainiarrek Birmaniako Armadaren buru jartzen utzi ziotelarik. Gogora dezagun koloniako prozesu independentistaren protagonista nagusia izan zela Herrien Askatasunaren aldeko Alderdi Antifaxistaren ordezkari gisa, argi eta garbi ezker-izaerakoa.

Aung San Suu Kyi “Andere”aren aita, diktadura militarraren aurkako jarrera gauzatzen duena, independentzia-ituna sinatu eta 6 hilabetera hil zuten agintari komunisten aginduz.

Hiltzaileek, handik gutxira, gobernua lortu zuten estatu-kolpe baten bidez, Sozialismora Birmaniar Bidea ezarriz. Horretaz guztiaz ere zehatzago hitz egingo dut liburuaren amaieran.

Jauregiaz, dagoen bezala, esan dezakegun onena da zabala dela eta oso ondo islatzen dituela hasierako eraikitzailearen handitasun-aire edo itxurak. Ongi landutako eremuak ditu. Baina esan behar da mantentze-lana eskasa dela zentzu guztietan, eta, duela gutxi berreraikitakoak izan arren, narriadura handia ari dela pairatzen.

Izaera erlijiosorik gabeko beste leku batzuetan bezala, ia bakarrik egon ginen bisitak iraun zuen denbora guztian.

Kuthodaw pagodarako sarbidea

Hain osoa eta betea izan zen egun hartan, Kuthodaw pagoda bisitatu genuen gero. Esparru handia da. Erdian urre-koloreko estupa handi bat dago, 60 metro garai dena, eta inguruan, behar bezala lerrokatuta, beste 729 estupa txiki daude eraikita; haietako bakoitzak taulatxo txiki bat gordetzen du barruan, Tripitaka edo kode budista konplexu bat osatzen duten aginduekin.

Eraikuntza-lanak amaitu zirenean, XIX. mendearen bigarren erdian, kontzilio budista garrantzitsu baten eszenatokia izan zen, eta bertara 2.400 monje baino gehiago joan ziren. Sei hilabete baino gehiago eman zituzten Budaren 729 mezuak biltzen eta haietako bakoitza adierazitako marmolezko lauzetako bakoitzean idazten.

Las enseñanzas del budismo theravada transmitidas inicialmente por vía oral y diseminadas por distintos centros, se fueron recopilando a partir del Siglo I en textos escritos en idioma “pali” manteniéndose todavía esta lengua como la oficial para los monjes de esta filosofía – religión.

Antzinako “pali” hizkuntzak puntu komun asko ditu sanskritoarekin, bai idazketaren linealtasunari dagokionez, bai gramatikari dagokionez.

1885ean Ingalaterrako armada kolonialeko tropek Mandalay hiria hartu zuten. Hasieran, esparru zibilak ez ezik, sakratuak ere kuartel gisa erabili ziren, bost urte geroago Victoria erreginak eraikin erlijiosoak errespetatzeko agindu zuen arte.

                                 Su Taung Pyae pagodako Buda

Jasandako kalteak izugarriak izan ziren, baina pixkanaka, fededunen ekarpenen bidez, guztiak zaharberritu ahal izan dira.

Bide batez, beste pagoda batean egon ginen, eta han ere zorua etengabe garbitzeko zerbitzu bat zegoen, Yangoneko Shwedagonen ikusi genuenaren antzekoa.

Egun egitekotsu hura amaitzeko, Mandalayko muinora igo ginen, Buda ere joan zen lekura, non predikatu baitzuen muinoaren oinean hiri garrantzitsu bat eraikiko zela iragarriz. Han, bere omenez Su Taung Pyae pagoda eraiki zen, eta eserita dagoen eta 3 metro inguru altu den buda bat ikus dezakegu bertan.

Esparrua babesten bi Chinthe handi daude.

Igoeraren erdian pagoda txiki bat ere badago, eskailera mekanikoetatik igotzeagatik ikusi ez genuena, Sanda Muhki-ri eskainia; Maisua iritsi aurretik mendian bizi zen jainko bat zen, eta Maisuaren irakaspenak entzun ostean haren jarraitzaile sutsuenetako bat bihurtu zen.

Egun batean, dohaintza ugari egiten zituzten erromesak zetozela ikusirik, eta bera oso pobrea zenez eta ezer ez zuenez, bularrak moztu eta Budari eskaini zizkion haren omenezko sakrifizio gisa.

Esparrua kolore handiko eta ornamentazio landuko gunez beteta dago, eta horietan ezin dira falta Buda irudikatzen duten irudiak, batzuetan dagozkien nat-ek zainduta.

                                                         Eguzkiak aurrez aurre ematen zigun

Ordubete baino gehiago itxaron behar izan genuen ilundu arte. Bitartean, lasaitasun handiz ibili ginen paseoan pagoda polita eta esparru koloretsu hartan dauden irudiak ikusiz. 
Eguzkiak bete-betean jotzen zuen eta tenperatura nahiko altua zen.

Ilunabarra behatzeko punturik onenetako batean bermaturik nengoen, distraituta, hurbileko intxaurrondo batetik eroritako intxaurrak trebetasunez irekitzen zituen urtxintxa saiatu baten jardunari begira, nire ondoan motxiladun neska bat kokatu zenean; kasualitatez, Gasteizkoa zen.

Kontatu zidanez, ikasketak amaitu ostean, lau hilabetez inguru hartako herrialdeetan barrena ibiltzea erabaki zuen. Kontatu zidanez, Myanmarretik hasi zen, eta hasieran ez omen zuen asmorik han 15 egun baino gehiago egoteko, baina liluratu egin zuela eta opor luzeak amaitu arte han jarraituko zuela ziurtatu zidan.

Ilunabarra ikusi genuen. Arazo batek gutxitu zuen haren edertasuna. Herrialdeko gunerik lehorrenean geunden, airean esekitako hautsa oso ugaria zen, eta eguzki-efektuak lausotu egiten ziren, eta ez zen behar zuena bezain ikusgarria izan, zalantza barik.

Hotelera itzuli ginen, eta dutxa suspergarri baten ostean, San Yuk erreserbatutako jaki gozoak afaltzera igo ginen teilatu-laura.

(jarraituko du)