Gure Jubilatuen Elkarte maiteak proposatu dizkigun azken txangoetan gertatu zaigun bezala, eguna ezin hobea suertatu zen bere helbururako. Hau da, ikasturte-amaieran Batxilergoko ikasleak bagina bezala, autobus modernoetan txango bat egitea Donibane Lohizune eta Hendaiara, eta gero Irungo sagardotegi batera, horrelakoetan ohikoa den menu tipikoa dastatzera.
Gosari bikaina eta, Ziburu eta Hondarribia atzean zirela, Donibane Lohizunen barrena ibilaldi gidatua egin ostean, itsasertzeko errepide eder batetik gaztelu edo jauregi oso berezi batera joan ginen, eta horretaz hitz egin gura dizuet gaur. Hendaiatik 2 km-ra dago. Bertako hondartzak, natura, paisaiak eta eraikinen arkitektura tradizionala, euskal estilokoa (néo-basque, neovasco), nahiko motibo dira herri hau aldian behin bisitatzeko, bisita bakoitzean zerbait berria, desberdina eta ederra aurkituko duzuela gauza ziurra baita. Alde egitean, itzuli egin behar duzula pentsatzen duzun leku horietako bat da, ikusteko asko utzi duzun ustea duzulako zeure baitan.
Horren guztiaren ondorioz, XIX. mendearen bigarren zatian, Hendaia, Donibane Lohizune eta Miarritze “Espainiako eta Frantziako eliteentzat, eta gero Europakoentzat, bainuetxe eta oporretako erretiro-tokitzat” hartu ziren.
Eta ez dugu ahaztu behar Espainiako Gerra Zibilaren atalik ilunenetako bat, izan ere, ehunka erbesteraturen aterpe izan zen inguru hau, gerra anker baten zentzugabekeriatik ihesi dena atzean utzi behar izan zuten euskal familia ugariren zoritxarra gertutik ikusi eta sentitu baitzuten bertako biztanleek. 1940an, Hendaia albiste izan zen berriro, Ardatzeko potentziekin batera Espainiak Bigarren Mundu Gerran parte har zezan negoziatzeko Francok eta Hitlerrek egin zuten topaketagatik. Bizitzako paradoxak, agian eskerrak eman beharko dizkiogu Franco diktadoreari lotsagabe eta burugogorra izateagatik diktaduran lagun zuenarekin eta hari konbentzitzen ez uzteagatik.
Herri honetan nabarmendu beharreko beste gauza bat “Arroka Bikiak” (Deux Jumeaux) dira, Hendaiako irudirik bereizgarrienetako bat. Antzeko itxura duten bi formazio harritsu dira, Hendaiako hondartzaren eta Abadiako Domeinuaren artean daudenak. Itsasbehera dagoenean, nahiko hurbildu gaitezke beraietara oinez, hurbilagotik ikusteko. Kondairak, gure artean hedatutako beste mitoetako batek, dioenez, egun batean Basajaun, euskal mitologian basoetako gizona, Aiako Harrietatik harkaitz bat botatzen saiatu zen Baionako hiria txikitzeko. Basajaunek, ordea, estropezu egin zuen, harkaitzak ihes egin zion eta Hendaiako hondartzaren ondoan erori zen, bitan hautsiz. Eta hor geratu dira gotortasunaren adibide gisa. Gaztetan maiz entzun nuen latinezko esaldi bat datorkit burura: «Undis adversis inmota petra manevit» (=Harkaitza geldi geratu zen kontrako olatuen aurrean).
Hendaian egin daitekeen gauzarik onenetako bat da bere badiako bidea edo “Chemin de la Baie” oinez egitea da, Hondarribitik Hendaiako hondartzaraino doan 14 kilometroko bidezidorra, Irungo Nazioarteko Zubi, Vaubango Gotorleku eta Txingudiko Badiatik igarotzen dena. Ibilbidean zehar dauden ikuspegiak benetan liluragarriak dira, naturak bere distira guztia erakusten du belardien berdetasunean labar sendoen ertzeraino, eta, beraz, merezi du bidea patxadaz eta txoko bakoitzaz gozatuz egitea.
Autobusak aparkatu ahal zuen lekura iritsi ginenean, handik kilometro bat inguru ibili behar izan genuen gazteluko finkaren sarrerara iritsi arte. Nire kasuan, bidelagun eta adiskide maite batek, une batzuk lehenago «ELA» diagnostikatu ziotela aitortu zidanak, besotik heldu zidan, ibiltzen lagun niezaion, bera, makila batekin eta zailtasunen bat gorabehera, oraindik ibil baitaiteke laguntzarekin. Pixkanaka, talde osoak aurrea hartu zigun, gu atzean geratuz joan ginen, berak Hendaia eta Hondarribia arteko ibilaldi hura labar gainetik zenbat aldiz egin zuen azaltzen zidan bitartean, eta kostalde zoragarria zela. Damu zen ezingo zuelako berriro egin. Azkenak iritsi ginen, baina gazteluko gidariek laguntza guztia eman zioten.
Aurreko taldeak bere bisita noiz amaituko zain geunden bitartean, eraikinaren kanpoaldea eta inguruko lursailak ikusi ahal izan genituen, itsasertzaren eta itsaso urdin biziaren ikuspegi zoragarriak eskaintzen baititu. Estilo neogotikoko fatxada duen eraikuntza hau ez da garai hartan ohikoa zen beste bat gehiago, baizik eta harlanduzko elementuak ditu, hala nola, gargolak hainbat animaliaren irudiekin, horietako batzuk fatxadari atxikiak. Barruan, espero duzunaren guztiz kontrakoa dauka, afrikar inspirazioko dekorazioa baitago denean, gainezka egiten duen irudimenez. Eta horrek badu bere azalpena.
Anton Abadia, “Euskaldunen Aita”, ezagutuko duzue. Izen hori jarri zioten 1836an, Agustin Xahorekin batera, “Études grammaticales sur la langue euskarienne” argitaratu zuelako, baita urte batzuk geroago, Urruñan, euskal jaiak sortu ere. Hain zegoen txertatuta Euskal Herrian, ezen hil zenean “Euskaldunen Aita” izena eman baitzitzaion. Esploratzaile zientifikoa Afrikan, Etiopiako XIX. mendeko kartografoa neurri handi batean, ezagunagoa eta oroituagoa Eugène Viollet-le-Duc arkitekto ospetsuak eraikitako bere etxe honengatik.
Anton Abadia Urrustoi (frantsesez Antoine Thompson d’Abbadie d’Arrast) Dublinen jaio zen 1810ean. Aita euskalduna, zuberotarra, zuen eta ama irlandarra. Familia Frantzian jarri zen bizitzen Antonek hamar urte zituenean. Parisen bigarren mailako ikasketak gainditu ondoren, Zuzenbide karrera egin zuen eta aldi berean beste gauza asko ikasi: hizkuntza zaharrak eta modernoak —azkenerako aise hitz egiten zituen 14—, astronomia, fisika, ofidiologia (sugeen azterketa), geologia, mineralogia eta abar. Ia obsesio bihurturiko irrika batek bultzatzen zuen: Afrikako barnealdea esploratu nahi zuen.
Eta, horretarako, diziplina handiz prestatu zuen bere burua, bai ezaupideak bereganatuz, bai fisikoki eta mentalki. Erabakia zuen jada herrialde afrikar jakin batera joatea. Lurralde hura arakatu nahi zuen, eta bere ezaupideak mapetan eta liburuetan jarri, bere aurkikuntzak besteei ezagutarazteko. Horretarako, bere neurketa-tresna propioak eraiki zituen.
1837an, bere anaia Arnauld-ekin batera, Etiopiara (Abisinia izena zuen orduan) joan zen, bere helburua biztanleak katolizismora bihurtzea eta herrialde osoa zeharkatzea zelarik. Egoera hartan, azkar samar konturatu zen espedizioa arrakastaz egiteko bere ezagutza eta baliabide faltaz, eta, beraz, Europara itzultzea erabaki zuen, non 1839ko zati handi bat igaro baitzuen. Jada prest zegoela uste izan zuenean, berehala itzuli zen berriro Abisinia zaharrera, eta hainbat urtez espedizioak egin zituen etnografia- eta geografia-ikerketa asko eginez. 1846/1/17an, bi anaiek Frantziako bandera jarri zuten Omo ibaiaren sorburuan. Bere misioa bete zuelakoan, Abadiak Europara itzultzeari ekin zion, baina gatazka militarren eta bide-zailtasunen testuinguruan, bi urte behar izan zituen etxeratzeko.
Europara itzuli zenean, egindako espedizioen berri eman zuen elkarte zientifikoetan eta lan geodesikoak argitaratu zituen. Antoni eta anaiari Ohorezko Legioa eta Geografia Elkartearen Urrezko Domina Handia (Grande Médaille d’Or de la Société de Géographie) eman zitzaizkien 1850ean. Ohoreekin jarraituz 1852an Frantziako Zientzien Akademiako kide izateko hautatu zuten Abadia, eta kide titular 1867an. Aldi berean, euskal kultura sustatzen hasi zen, bere etxea eta behatokia eraikitzen euskal erlaitzean, eta emazte baten bilaketa zailari ere ekin zion.
Urte batzuk geroago, 1858ko urrian, Amédée de Laborde-Noguez lagun minaren bitartez, Virginie Vincent de Saint-Bonnet ezagutu zuen, eta lau hilabete geroago, 1859ko otsailean, Lyonen ezkondu ziren. Handik aurrera, gaztelua eraikitzeko proiektua bi ezkontideek gauzatu zuten batera, eta aldi berean Abadiaren bizitza tokiko, nazioko eta nazioarteko jarduera zientifiko eta kultural handiak betetzen zuen. Ekonomikoki boteretsuak ziren bere garaikideek bezala, bikotea Paris eta euskal erlaitzaren artean bizi izan zen, lehenengoa bizitza sozialerako leku egokia eta bigarrena erretiro-leku erromantiko eta zientifikoa.
Gaztelua eraikitzeko proiektuak ustekabeko zailtasunak izan zituen, batez ere arkitektoaren proposamenen eta bere gurarien arteko desberdintasunengatik. Ondorioz, 1861ean Clément Parent baztertu egin zuen, eta haren ondorengoak, Auguste-Joseph Magnek, uko egin zion jarraitzeari 1864an. Bikoteak larrialdiko irtenbide gisa Eugène-Emmanuel Viollet-le-Duc ezagutu zuen, seguru asko lagun baten bitartez, 1864. urtearen hasieran. Eskarmentu handiko arkitekto ezagunak berehala hartu zuen lekuaren ardura, ustekabeko eraginkortasunez. Abadiaren gazteluaren planoak eta altxaerak egin edo berrosatu zituen, eta exekuzioaren jarraipena haren «landa-laguntzaile» zen Edmond Duthoiten, Amienseko arkitektoaren, esku utzi zuen; geroago, haren esku utzi zituen dekorazioa eta altzariak erosteko lanak ere. Viollet-le-Ducek 1870 eta 1871ko gertakizunetara arte zuzendu zituen lanak, eta gero Duthoiten esku utzi zuen zuzendaritza osoa, Abadiaren gazteluan lan egin zuelarik 1884ra arte.
Urteak igaro ahala, ez arazo barik, batez ere familiakoak, arrakasta, errekonozimendua eta omenaldiak iritsi zitzaizkion. Bere eskuzabaltasunak bere ondare zabalaren zati bat, gaztelu hau barne, Zientzien Akademiari ematera eraman zuen, nahiz eta bere emazteak ondare horren gozamena mantendu hil arte. Zientzia Akademiara 1897ko martxoaren 19an bere azken saiora joan eta bi egunera hil zen Anton Abadia; zahartzaroko ohiko gaitz edo ajeak jasaten zituen, baina artean bere dinamismoaz eta buruargitasunaz harrotzeko gai zen. Haren gorpua Hendaiako lurretara ekarri zuten berehala. Hiru egun geroago, kaperako kriptan lurperatu zuten, eta, bere borondatearen arabera, ohorerik gabe. Hori dela eta, haren hiletetan bere partzuerrak, inguruko nekazariak eta senide gutxi batzuk bakarrik izan ziren, azken horietako gehienak hilda edo bidaia egiteko urrunegi baitzeuden. Hilobian, gazteluaren apaindurarekin alderatuta soiltasun harrigarrikoa, bere leloak zeuden grabatuta: Plus estre que paraistre (Itxura egitea baino izatea gehiago), In labore felicitas (Lanean zoriontasuna), Ma foy et mon droict (Nire fedea eta nire eskubidea). Ondoan, bere euskal herrikideek 1892an emandako “ohorezko makila” du, eta emaztea ere bertan datza, lau urte geroago zendu zen eta.
Ondorioz, Gaztelu hau euskal kulturaren ikurretako bat da, “Ospetsuen Etxe” gisa ere ezagutzen da, hau da, bere babeslearen, Dublinen 1810ean jaiotako jakintsu apetatsua izan zen Anton Abadiaren, nortasunik gabe, Erdi Aroko gaztelu-ereduetan inspiratutako estilo neogotikoko eraikin honek ez zuen inoiz egun-argirik ikusiko. Koka gaitezen: eraikin bikaina (1864 eta 1884an sortua), lautada eta baso artean, itsasertzeko bidean zehar, itsasoari begira dagoen muino batean dago. Oso leku estrategikoa da, zientzialari kartsu bati 360ºko ikuspegia eskaintzen diona, behatoki ikaragarria eta, gainera, grina handiz maite zuen euskal lurraldean. Bisitatzea erabakitzen baduzu, gazteluaren inguruan paseatzea gomendatzen dizut, inguratzen duten 400 hektareak apur bat ezagutzeko, eta itsaslabarren gainetik ikuspegi paregabea miresteko, arnasarik gabe utziko zaitu eta.
Gazteluaren kanpoko hormak bereziki apainduta daude. Harriz egindako eskultura asko daude eta horietan katuak ikus ditzakegu, sagu, elefante, barraskilo, tximino edo sugeekin jolasean. Almena eta dorreek Erdi Aroko gaztelu-itxura ematen diote. Parkea berde iraunkorreko zelai bat da, palmondoekin, eta Kantauri itsasoaren eta mendien ikuspegiak ditu paisaiak, urrutixeago mendien artean «Larrun» gailurra begiztatu daitekeelarik.
Abadia gazteluko harmailak igotzera zoazenean, ez kontuan hartu horma garaien kanpoko soiltasuna. Presta zaitez esparru berezi honetan egon daitekeenik pentsatu ere egin ezin duzun zerbait ikusteko: sarrera bera bidaiatzeko gonbidapena da, zientzia zehatzak maite zituen gizon kultu, esploratzaile, geografo, astronomo, filologo baten ideiek sorrarazia, Eugène Bühler barrualdeetako arkitektoaren aholkularitza jakintsuaren pean historian, kulturan eta finezian aberatsa den Afrikako Ekialdean murgilarazten gaituena. Zure irudimenari hegan egiten utziko diot bertaratu eta barneratu arte, ezertan asmatuko ez duzulako ziurtasunez, eta aldez aurretik zuk pentsatutako edozein ideia sarrera beretik gaindituko delakoan.
Sarrera bera, eskailerekin, krokodiloak alboetan direla eraso-posizioan, eta gargolak goian, orain arte ezagutu gabeko egoera batean sartzeko lagungarri dituzu. Atetik sartu bezain laster jabea eta egilea maiteminduta zeuzkan mundu batean barneratuko zara, kultura afrikarrean bere luze-zabalean. Eskailera nagusia zati gorenean kolore oso biziko beirate batez apainduta dago, familiaren armarria eta pergaminoen ertzetan leloak erakutsiz: “Itxura egitea baino izatea gehiago” eta “Nire fedea eta nire eskubideak”. Animalia kimerikoen mundu irreal batek eskailera nagusiaren euskarri gisa balio du, Etiopiako armarrien eta animalia-adarren dekorazio exotikoarekin modu miresgarrian uztarturik.
Horrela iritsiko gara astronomia-behatokia dagoen aretora, non oraindik garai hartako instrumentuak ikus daitezkeen. Anton Abadiak behatoki astronomiko bitxi bat eraiki zuen, bertan sabaian zegoen tranpola ireki gauetan eta izarren kokapenari erreparatzen zion haiek arretaz aztertzeko. Teleskopio meridianoa eta bere ikerketarako erabiltzen zuen material guztia kontserbatzen da oraindik.
Bere bidaien oroitzapenek eta inspirazioek apaintzen dituzte hormak: eguneroko bizitzako eszenak Etiopian, Jerusalemgo gela baten edo arabiar areto baten oroigarriak, shisha bat lagunartean erretzeko lekurik egokiena, … Gaztelua, bere osotasunean, altzariz hornitua, apaindua eta zaharberritua dago, bera bizi izan zen garai hartan bezala. Hemen gehiegi dago ikusteko eta, ibilia gidariarekin egiten ari bazara ere, har ezazu tarte bat zeure kasa ibiltzeko. Hormak apaintzen dituzten eta arretaz begiratzea merezi duten xehetasun eta inskripzio ugari ikusiko dituzu.
Liburutegi handia gazteluaren bihotzean dago. Lan egiteko leku eta gogoeta egiteko gune gisa, Anton Abadiaren bizitzari buruzko ikuspegi entziklopedikoa sinbolizatzen du liburutegiak. Apalak gaztainondoz egindako galeria batean zehar daude. Burdinazko markoek, gogor torlojutu eta ainguratuak, «Art Nouveau» estiloko diseinuan eusten diote galeriari.
Anton Abadiak 1896an bere gaztelua Zientzien Akademiari utzi zionean, 10.000 liburuki baino gehiago zeuden liburutegian, horietatik 960 euskaraz idatziak, eta bibliako edo antzinako literaturako 234 eskuizkribu zeuden, Ge’ez hizkuntzan idatziak, liturgiarako erabilitako etiopiar hizkuntzan. Bilduma hori Pariseko Frantziako Liburutegi Nazionalari utzi zaio oinordetzan, bertan baliotsuenen artean dagoelarik.
Areto biribil handi hau hegoaldeko dorrean dago. Panelatuta dago sorbalden altueraraino, goiko hormak urdinez margotuta, non A(ntoine) eta V(irginie) urre-koloreko monogramak, senar-emazteen izenak, ikus ditzakegun idazkera gotikoan. Tximinia da dekorazioaren elementu nagusia. Edmond Duthoiten marrazkietan oinarrituta, Angulema eskualdeko harri batez egina dago eta Erdi Aroko etxeen barnealdeak gogorarazten ditu. Tximiniaren erdiko piezan, Anton Abadiaren armarria ikus daiteke bere goiburu pertsonalarekin, “Itxura egitea baino izatea gehiago”, Compostelako Donejakuera erromesaldia sinbolizatzen duen dekorazioan sartuta eta estanpatuta. Tximiniako apalean latinezko aipu bat dago, «Bizitza kea baino ez da» itzul daitekeena.
Kaperaren dekorazioak Duthoiten eta Siziliako eta Ekialdeko artearekiko hark zuen zaletasun biziaren zigilua darama. Nabea angeluzuzena da, tamaina aldetik inguruko lursailetako nekazari guztiak eta bere langile propioak egokitzeko diseinatua. Margoturiko zurezko sabai bikaina du, harlangaitzezko arkuen gainean. Habearteko hormak tranpa-leiho gorriekin zintzilikatuta daude (teknika piktoriko hau ikusmena engainatzen saiatzen da, ingurune arkitektonikoarekin, erreal edo simulatuarekin, perspektibarekin, itzaleztadura edo marradurarekin eta itxura egiteko beste efektu optiko batzuekin jolastuz, eta «errealitate areagotua» lortuz), non S eta A monograma ikus daitekeen San Antonio gogoratu nahian. Korua, ekialdera begira, hiru beirate bikainetatik iragazten den argi leun eta distiratsuak betetzen du: erdian, «Kristo sufrikarioan»; ezkerrean, San Tomas Akinokoa; eta eskuinean, San Agustin. Balkoi txiki bat ere badago, non etxeko jaun-andreek meza entzun zezaketen logelatik irten barik. Anton Abadia eta bere emaztea bakean dautza aldare azpiko kripta batean.
Etxean zehar zeure kasa buelta bat ematen baduzu, atentzioa emango dizu eta “Enperadorearen Gela” deritzonaz gozatu ahal izango duzu, beti prest zegoen logela bat da, Napoleon III.a gaztelura etorri eta bertan egon zedin, baina Napoleon hura ez zen Bonaparte, Abadiak 11 urte zituenean hil baitzen hura. Sarreran ematen dizuten liburuxkan jartzen duenez, jabea enperadorearen oso laguna zen, eta bere gazteluari azken harria jartzera gonbidatu zuen, baina gurari hori ez zen inoiz bete.
Abadiaren gaztelua gizon bitxi baten apeta izan zen, eta bertan mundutik erretiratzeko babesleku bat bilatu zuen, batez ere.
Baina esandakoa asko bada, ez da dena. Askoz gehiago da. Bertara hurbiltzeko eta ikusteko aukera duenak ez dezala huts egin. Pozez zoratzen eta liluratuta geratuko da bere barruko edertasun guztiarekin, hemen justizia egiten dioten argazkiekin azaldu nahi izan dudana.
Txangoak aurrera jarraitu behar zuen, eta non hobeto egun horretan jendearentzat itxita eta guretzat bakarrik irekita zegoen sagardotegi batean baino. «Ola» sagardotegia 1999an ireki zuten. Arantzateko Burniola gisa ezagutzen den XIII. mendeko burdinola zahar batean kokatua, Bengoetxea familiak (segalari txapeldun bat duenak) berreskuratu du eta egungo sagardotegi bihurtzeko. Ikusgarriak dira bere jatorrizko harresiak, gaur egun arte kontserbatu direnak. Irungo «Ola» Sagardotegian, «Txotx» egiteko behar bezala egokitutako burdinola zaharrean, sagardotegiko ohiko menua izan genuen, atseginez eta arintasunez zerbitzatua.
Beste behin ere, txangoa arrakastatsua izan zen funtsezko bi kontuengatik: lehenik eta behin, antolaketa bikainagatik, eta, bigarrenik, bidaiarien portaeragatik, antolakuntza bezain bikaina. Eta eskertzekoa da benetan. Horrela gozamena da.
Argazkiak: Megaconstrucciones.net
